Ethiopian startup Work.

Itoophiyaa keessatti hojii jalqabuu jalqabuun qormaataa fi carraa adda ta’e kan haala hawaas-dinagdee ishee, garaagarummaa aadaa, fi naannoo daldalaa guddachaa jiruun bocame keessa deemuu of keessaa qaba. Gaanfa Afrikaatti kan argamtu Itoophiyaan seenaa badhaadhaa, hambaa aadaa, diinagdee saffisaan guddachaa jiru qabdi. Biyya Afrikaa baay’ina ummataan sadarkaa lammaffaa irratti argamtu, baay’inni ummataa miliyoona 115 ol ta’uun, Itoophiyaan dhaabbilee jalqabaa qooda dimogiraafii fi gita giddu galeessaa babal’achaa jiru irraa fayyadamuuf kaayyeffatan gabaa abdachiisaa ta’e dhiheessiti.

Haala Habashaa Hubachuu

Diinagdeen Itiyoophiyaa akka aadaa isaatti qonnaa kan ture yoo ta’u, waggoota dhiyoo asitti gara industirii fi tajaajilaatti jijjiiramni guddaan mul’ateera. Mootummaan invastimantii biyya alaa jajjabeessuu fi abbootii qabeenyaa biyya keessaa guddisuuf riifoormii diinagdee adda addaa hojiirra oolcheera. Haa ta’u malee, qormaanni akka gufuulee birokraasii, hanqina bu’uuraalee misoomaa, fi qaqqabummaa faayinaansii kan itti fufan yoo ta’u, milkaa’inaan deemuuf karoora tarsiimoo fi hubannoo naannoo barbaada.

Carraa Adda Baasuun

Teeknooloojii fi Kalaqa Itoophiyaan teeknooloojiin guddachaa kan jiru yoo ta’u, kunis seensa interneetii dabalaa dhufuu fi ummanni dargaggoota furmaata dijitaalaa fudhachuuf fedhii guddaa qabaniin kan hoogganamudha.
Dhaabbileen jalqabaa fintech, e-commerce, agritech, fi healthtech irratti xiyyeeffatan dandeettii guddaa qabu. Fakkeenyaaf, tajaajilli maallaqa moobaayilaa harkifannaa argachaa jira, kunis carraa kalaqa hammatamuu faayinaansii dhiyeessaa jira.

Qonnaa fi Daldala Qonnaa
Ummanni baadiyyaa baay’inaan qonna irratti kan bobba’e waan ta’eef, kalaqni daldala qonnaa keessatti mul’atu kanneen akka gocha qonnaa itti fufiinsa qabu, fooyya’iinsa gatii sansalataa, fi teeknooloojiiwwan qophii nyaataa dhiibbaa guddaa fiduu danda’u.

Dhaabbileen jalqabaa qonnaan bultoota xixiqqaa gabaa waliin walqabsiisuu ykn oomishtummaa karaa teeknooloojii fooyyessuu irratti xiyyeeffatan barbaachisummaan isaanii dabalaa dhufeera.

3. Humna Haaromfamuu Danda’u

Itiyoophiyaan pirojektoonni anniisaa haaromfamuu danda’an kanneen hawwii guddaa qaban, kanneen akka hidha elektirikii bishaanii fi warshaalee qilleensaa dabalatee, biyyattiin anniisaa magariisaa irratti adda duree naannoo ta’uun ishee kaa’a. Dhaabbileen jalqabaa furmaata anniisaa aduu, teeknooloojiiwwan anniisaa qusatan, fi furmaata giiridii ala ta’an irratti adda ta’an naannoo kana keessatti guddachuu danda’u.

Tuurizimii fi Keessummeessitootaa
Itoophiyaan akka wiirtuu aadaa fi seenaatti turistoota bataskaanota durii, teessuma lafaa adda addaa, fi duudhaa adda ta’e isheef fedhii qaban hawwatti. Dhaabbileen jalqabaa muuxannoo turizimii itti fufiinsa qabu, tajaajila keessummeessitootaa, fi sagantaa jijjiirraa aadaa dhiyeessan damee turizimii guddachaa jiru kana fayyadamuu danda’u.

Qormaata Irra Aanuu

Daangaa Bu’uuraalee misoomaa
Neetworkiin geejjibaa gahaa ta’uu dhabuu, dhiyeessiin humnaa amanamaa hin taane, fi tajaajila interneetii daangeffamuun dhaabbilee jalqabaaf qormaata ta’a.

Gufuuwwan kana salphisuuf dhaabbilee mootummaa fi invastimantii bu’uuraalee misoomaa waliin tumsi tarsiimoo barbaachisaa dha.

Naannoo Dambii
Haala dambii Itoophiyaa, kan hojimaata birokraasii fi yeroo tokko tokko seera wal-xaxaa ta’een kan amala qabu keessa naanna’uun obsaa fi ogummaa biyya keessaa barbaada.

Gorsitoota seeraa hirmaachisuun fi bu’uuraalee walsimannaa iftoomina qaban diriirsuun itti fufiinsa yeroo dheeraaf murteessaadha.

Faayinaansii argachuu
Keessattuu dhaabbilee jalqabaa sadarkaa jalqabaatiif kaappitaala argachuun daangeffamee furmaata faayinaansii kalaqaa barbaachisa.

Dhaabbilee kaappitaala veenturee, invastaroota ergamaa waliin tumsuun, carraa maallaqaa idil-addunyaa qorachuun faayidaa faayinaansii barbaachisaa ta’e kennuu danda’a.

Guddina Dandeettii
Humna hojjetaa ogummaa qabu fedhii indaastirichaa wajjin walsimu horachuun ammallee hojii dursaa ta’ee jira.

Dhaabbilee barnootaa waliin tumsuun, sagantaa leenjii dhiyeessuun, aadaa barumsa itti fufiinsa qabu guddisuun qaawwa ogummaa furuu fi oomishtummaa humna hojjetaa guddisuu danda’a.

Yaadannoo Tarsiimoo

Qorannoo Gabaa fi Naannoo
Qorannoo gabaa gadi fageenya qabu gaggeessuu fi moodeelota daldalaa filannoo naannoo fi nuances aadaa wajjin walsimsiisuun murteessaadha.

Amala fayyadamtootaa, filannoo, fi humna bittaa hubachuun kalaqa oomishaa fi seensa gabaa oofuu danda’a.

Walta’iinsaa fi Neetworkiin
Daldala biyya keessaa, dhaabbilee mootummaa, fi qooda fudhattoota idil-addunyaa waliin tumsa tarsiimoo ijaaruun gabaa seenuu fi milkaa’ina hojiif haala mijeessuu danda’a.

Taateewwan industirii, inkubaatara, fi saffisiisaa irratti hirmaachuun mul’achuu kan guddisu yoo ta’u, carraa networking ni guddisa.

Guddinaa fi Dhiibbaa Itti Fufiinsa Qabu
Hojimaata daldalaa itti fufiinsa qabu, jalqabbii dhiibbaa hawaasummaa, fi itti gaafatamummaa hawaasummaa dhaabbilee (CSR) dursa kennuudhaan maqaa maqaa (brand) guddisuu fi bu’aa yeroo dheeraa guddisuu danda’a.
Galmoota daldalaa kaayyoo naannoo fi hawaasummaa wajjin walsimsiisuun misooma hawaasaa fi hirmaannaa qooda fudhattootaaf gumaacha qaba.

Qo’annoo Haalaa fi Seenaa Milkaa’ina

Laabrii iCog
Addis Ababaatti kan hundaa’e iCog Labs qorannoo sammuu namtolchee (AI) fi roobootikii irratti kan xiyyeeffate yoo ta’u, sirna ikoo teeknooloojii Itoophiyaa guddachaa jiruuf gumaacha taasisa. Dhaabbatichi michoota idil-addunyaa fi yunivarsiitiiwwan biyya keessaa waliin ta’uun kalaqaa fi guddina ogummaa AI keessatti oofaa jira.

2. Gogaa Rift Valley

Oomisha gogaa itti fufiinsa qabu irratti kan adda ta’e Rift Valley Leather gochaalee ikoo-fayyadamoo ta’an kan beeksisu yoo ta’u, artiistota biyya keessaa ni deeggara. Dhaabbatichi hambaa badhaadhaa indaastirii gogaa Itoophiyaa fayyadamuun oomishaalee gogaa qulqullina olaanaa qaban akka addunyaatti erguun isaa ni yaadatama.

Ityoophiyaatti dhaabbata jalqabaa jalqabsiisuuf hafuura abbootii qabeenyaa, dandamachuu, fi tarsiimoo dursee ilaaluu gaafata.

Qormaatni jiraatus, dinagdeen biyyattii daayinamikii, baay’inni ummata dargaggootaa, fi deeggarsa mootummaan kalaqaaf oolu dabalaa dhufuun guddinaa fi dhiibbaa uumuuf carraa bal’aa ta’a.

Hubannoo biyya keessaa fayyadamuudhaan, walta’iinsa guddisuudhaan, fi kalaqa hammachuudhaan, dhaabbileen jalqabaa walxaxiinsa keessa darbuu fi jijjiirama dinagdee Itoophiyaa keessatti gumaacha gochuudhaan milkaa’ina daldalaa itti fufiinsa qabu galmaan ga’uu danda’u.

Ilaalcha fi Yaada Fuulduraa

Fuuldura keenya yoo ilaalle, sirni ikoo hojii jalqabbii Itoophiyaa guddina itti fufiinsa qabuuf kan qophaa’e yoo ta’u, sababoota ijoo hedduudhaan kan oofudha:

Jijjiirama Dijitaalaa
Jijjiiramni dijitaalaa itti fufee jiru, kan seensa interneetii fi fudhatama teeknooloojii moobaayilaa dabaluudhaan kan beekamu, dhaabbilee jalqabaa teeknooloojiin geggeeffamaniif lafa lalisaa uuma. Kalaqni fintech, e-commerce, fi tajaajila dijitaalaa irratti mul’atu saffisaan akka guddatu eegama, kunis fedhii ummata dijitaalaa beeku kan guutu ta’a.

Deeggarsa Mootummaa fi Fooyya’iinsa Imaammataa Adeemsa danbiiwwanii sirreessuuf, misooma bu’uuraalee misoomaa guddisuuf, hirmaannaa damee dhuunfaa guddisuuf tattaaffiin mootummaa itti fufiinsaan taasisu murteessaadha. Haaromsi imaammataa salphaatti daldala hojjechuu fooyyessuu fi invastimantii biyya alaa hawwachuuf kaayyeffate sochii abbootii qabeenyaa daran ni kakaasa.
Heddumina Damee Dameewwan aadaa kan akka qonnaa fi oomishaa bira darbanii indaastiriiwwan guddachaa jiran kanneen akka anniisaa haaromfamuu danda’u, tajaajila eegumsa fayyaa, fi indaastiriiwwan kalaqaa sadarkaa olaanaa horachaa jiru. Dhaabbileen jalqabaa dameewwan kanneen keessatti gabaa niche fi furmaata kalaqaa irratti xiyyeeffatan guddachuu hin oolan.
Carraa Invastimantii fi Maallaqa Fedhiin invastaroota idil-addunyaa, dhaabbilee kaappitaala veenturee, fi invastaroota dhiibbaa irraa dhufu dabaluu isaatiin Itoophiyaan akka bakka invastimantiitti hawwatamuu ishee hubachiisa. Deeggarsi itti fufiinsa qabu inkubaatoroota jalqabbii, saffisiisaa, fi jalqabbii maallaqaa abbootii qabeenyaa hawwii qabaniif qaqqabummaa kaappitaalaa ni guddisa. 5.Guddina Dandeettii fi Dandeettii horachuu Haaromsa barnootaa xiyyeeffannoo qabuu fi sagantaalee leenjii ogummaatiin walsimsiisaa ogummaa furuun barbaachisaa ta’a. Dubbisuu fi barreessuu dijitaalaa, barnoota abbootii qabeenyaa, fi guddina ogummaa teeknikaa irratti invastimantii gochuun humna hojjetaa ogummaa qabu kalaqaa fi dorgommii oofuu danda’u horachuu danda’a. Yaada Tarsiimoo Dhaabbilee Jalqabaa
Madaqfamuu fi Sochii Daayinamiksii gabaa fi jijjiirama danbiiwwanii deebii kennuudhaan daddabbii fi madaqfamuu eeguun murteessaadha. Dhaabbileen jalqabaa moodeelota daldalaa isaanii itti fufiinsaan irra deddeebi’uu qabu, yaada maamiltootaa fi hubannoo gabaa fayyadamuun dhiyeessii isaanii fooyyessuu qabu.
Walta’iinsa Naannoo fi Hirmaannaa Hawaasaa Hawaasa naannoo, qooda fudhattoota, fi toora industirii waliin hariiroo cimaa ijaaruun amantaa guddisa, amanamummaa gabaa ni guddisa. Dhiyeessitoota, raabsitoota, fi tajaajila kennitoota biyya keessaa waliin tumsuun gabaa seenuu fi gahumsa hojiif haala mijeessuu danda’a.
Hojimaata Daldalaa Naamusa Qabu Ulaagaa naamusaa, iftoomina, fi qajeeltoowwan bulchiinsa dhaabbilee kabajuun amanamummaa kan ijaaruu fi hariiroo qooda fudhattootaa kan cimsudha. Itti fufiinsa naannoo, itti gaafatamummaa hawaasummaa, fi gochaalee hojjetaa haqa qabeessa ta’e dursa kennuunis gatii yeroo dheeraa uumuuf kutannoo qabaachuu agarsiisa. 4. Fudhachuu fi Kalaqa Teeknooloojii Teeknooloojiiwwan haaraa uumaman kanneen akka AI, blockchain, fi IoT hammachuun carraa guddinaa haaraa fi gahumsa hojii banuu danda’a. Dhaabbileen jalqabaa humna jijjiirama kalaqaa fayyadamuuf qorannoo fi misooma, ogeeyyii teeknooloojii waliin tumsa, fi pirojektoota yaalii irratti invast gochuu qabu.
Babal’ina Gabaa fi Qophii Al-ergii Tarsiimoo al-ergii irratti xiyyeeffateen daangaa Ityoophiyaa bira darbee qaqqabummaa gabaa adda addaa gochuun balaa gabaa biyya keessaa salphisuu fi fedhii addunyaa irraa kaappitaala fayyadamuu danda’a. Dambiiwwan daldala idil-addunyaa, danqaawwan gabaa seenuu, fi aadaa nuances hubachuun babal’ina milkaa’aa ta’eef barbaachisaa dha. Xumura irratti, Ityoophiyaa keessatti dhaabbata jalqabaa jalqabsiisuu fi guddisuun mala tarsiimoo, dandamachuu, fi hubannoo gadi fagoo haala daldala biyya keessaa gaafata. Qormaatni akka qaawwa bu’uuraalee misoomaa, walxaxiinsa danbiiwwanii, fi qaqqabummaa faayinaansii kan itti fufan yoo ta’u, dinagdeen biyyattii guddachaa jiru, qooda dimogiraafii, fi waadaa haaromsa dinagdee hojiiwwan abbootii qabeenyaatif lafa lalisaa ta’a.
Sirni ikoo hojii jalqabbii guddachuu itti fufee waan jiruuf, carraa guddinaa, dhiibbaa, fi hoggansa gabaa fayyadamuun haala daldalaa Itiyoophiyaa daayinamikii fi abdachiisaa ta’e keessatti milkaa’ina yeroo dheeraa galmaan ga’uuf furtuu ta’a.

Kalaqa hammachuudhaan, walta’iinsa tarsiimoo uumuudhaan, gochaalee daldalaa naamusa qaban hordofuudhaan, dhaabbileen jalqabaa qormaata keessa darbuu qofa osoo hin taane galmoota misooma itti fufiinsa qabuu Itoophiyaa keessatti gumaachuu fi industirii isaanii keessatti adda duree ta’anii bahuu danda’u.